tagibang na timbangan

Mula sa pagbubudbod ng binhi

hanggang sa pagsisilid sa buriki,

inaruga namin ni Inang

ang bawat sibuyas;

pero sa bodega ng kapitalista,

parang grabang isinaburayray[1] 

sa semento ang aming ani.

Hinalukay, iwinasit[2] ang mga  pikils, 

bulugan, obersays, at burlis[3]

na isiningit daw namin sa mga gud[4].

Tila hinigop 

ng tagibang na timbangan 

ang humumpak naming mga buriki.

Nanikip ang aking lalamunan,

Kumalog ang aking tuhod –

Ibig sumirit ng dugo

sa mga daliri ni Inang;

halos madurog sa kanyang palad

ang puluhan ng sakbat niyang gulok.

[1]    ikinalat; isinabog

[2]    pabalagbag na iniitsa sa tabi

[3]    pikils - maliit na sibuyas; bulugan - sibuyas na parihaba o hugis-titi; obersays-  malalaking sibuyas; burlis -  sibuyas na walang balat. reject ang generic na   tawag sa mga ito.

[4]    mula sa Ingles na good, sibuyas na katamtaman ang laki; klase ng sibuyas na karaniwang hinahanap ng mamimili.

yapak at yakap ng yumaong kabiyak

 

Isinandal ni nanay Crisanta 

ang araro at pagal na katawan,

pinangko ang kanyang likod

ng kubong kumukupkop

sa kanyang dalita’t pangungulila.

Hinaplos ng kanyang mata 

ang prusisyon ng mga tiningkal,

nangakatingalang  tila iniaalay

ang sarili sa isang ritwal….

Ilang sudsod pa ng suyod,

ilang pasada pa ng paragus,

ilang oras pa ng pagpapayok*

at nadurog ang mga tiningkal;

nabunot, nalagot ang mga ugat –

humandusay ang kahuli-hulihang mutha.

Nag-aanyaya ng pagtundos

ang buhaghag at mamasa-masang lupa;

Muling nasamyo ni nanay Crisanta

sa maligamgam na simoy ng pinitak 

ang yakap at yapak ng yumaong kabiyak.

*  pagtatrabaho nang mag-isa. may konotasyon ng tiyaga at determinasyon

parang sibuyas ang buhay

 

Parang sibuyas ang ating buhay

napakanipis ng balat, 

walang pananggalang,

pawang marupok 

            na talukap. 

Bakbakin mo ang balat,

talukap ng pagbabakasakali;

        bakbakin mo, 

                talukap ng ligalig;

                bakbakin mo,

                        talukap ng pasakit

                          pasakit

                    pasakit

                        pasakit; 

    paliit nang paliit

hanggang mawala.

Apo, wala na tayong magagawa,

Kaloob ito ng Maylikha.

        iginagalang ko Ingkong

        ang iyong saloobin; 

        ngunit paumanhin 

        iba ang aking pagtingin.

      

        totoong parang sibuyas 

        ang ating buhay,

        balot ng  talukap 

        ng pasakit.

      

        ngunit hindi ito kalooban

        ng diyos.

      

                        tuwing anihan,

                nasasaksihan natin 

    ang mga bulsang pinaaalsa 

ng sibuyas – biyayang bumukad 

        sa lintos at kalyo ng ating palad.

      

      Ingkong, sumusulpot

      ang usbong ng sibuyas 

      mula sa ubod;

      

                      at ito ang dahilan

kung bakit ayaw kong sumuko,

kung bakit ko tinatalikdan

ang inyong paninindigan –

                                    nais kong tuklapin 

             ang mga talukap ng ating pasakit;

        nais kong pasibulin

ang ubod ng ating tuwa, ang pagsalig

sa sarili nating mga bisig.

pabalik-balik na pangitain

 

Punlaan: muling isinuga

ni Mr. Yap sa kanyang pitaka 

ang kapalaran ni nanay Ester

at ng dalawa nitong anak.

 

Anihan: muling mamumuwalan

sa tubo ang pitaka ni Mr. Yap

habang binubusbos naman ng utang

ang palabigasan nina nanay Ester.

                  Kagabi

habang pinaghahalinhan nila

ng kanyang panganay 

ang paglalagay ng basang bimpo 

sa noo ng kanyang bunso,

humugis sa gunam ni nanay Ester

ang dating malabo

ngunit pabalik-balik na pangitain:

Isang Mr. Yap  ang nakabulagta 

sa nakasambulat na sibuyas 

nakasalaksak

sa kanyang lalamunan

ang isang sugatang asad*

.

* pantanim ng sibuyas na gawa sa metal o pinatulis na sanga ng matigas na kahoy

muling papaswit ang mga takure

 

Anihan.

nagsalimbayan sa himpapawid 

ang mensahe ng mga diyos: 

“baratin ang cbuyas.”

Umalingawngaw ito sa bawat sulok

ng kanilang mga altar – 

Divisoria, Cabanatuan, San Jose

at maging sa Visayas at Mindanaw.

Ngunit walang patid 

sa paniniktik ang pinitak.

Nagtipon ang mga magsisibuyas 

upang isagawa ang  kanilang balak

laban sa mga diyos.

Bagong bukad silang bulaklak 

na ang polen ay isinaburayray[1] ng amihan

sa bawat pinitak, bawat pilapil, bawat putog[2], 

bawat tibag, bawat bangkagan[3]; 

sa mga gilid ng daan, sa mga bakuran, 

sa mga opisina, eskuwelahan, simbahan, 

palengke – 

sa buong Pantabangan.

Umalimbukay ang alikabok 

sa pagdating ng mga diyos.

Muli nilang babaratin ani ng Abuyo[4] –  

primera klaseng sibuyas: mabilog, 

pulang pula at makinang ang balat,

malutong at siksik ang mga talukap.

“ttba na nmn tyo.” 

Paniniyak ng mga diyos.

Ngunit binulaga sila 

      ng isang pasalungat na prusisyon: 

      mga buriki ng sibuyas na nakalulan

sa patuki,  kareta,  kariton, traktora,  

      jipni, wipon, siksbay;

mga buriki ng sibuyas na pasan, sunong, 

      bitbit, kipkip ng mga bata, matanda, 

      babae, lalaki, lesbian, bakla;

      

mga buriki ng sibuyas na nakapingka 

      sa likod kambing, kalabaw, baka.

       

At habang tuod na nakatunganga 

sa pagkamangha ang mga diyos,

unti-unting naging kagampan sa sibuyas

ang buong Pantabangan. Ginawang hayangan

ang silid-aralan at pasilyo ng mga eskwelahan,

ang balkonahe at session hall ng munisipyo;

ang mga health center, day care center, 

      at barangay hall; ang mga pasilyo 

      ng simbahan at kumbento; ang mga sala, 

      kuwarto, kusina, banggerahan, batalan, 

      balkon, at bubong  ng bawat bahay.

anihan: 

      muling papaswit[5] ang aming mga takure

      at gagalakgak ang aming mga kalan at dulang.

[1] isinabog

[2] burol

[3] tumana

[4] bahagi ng mga bukiring pinalubog ng Pantabangan dam.  Ginagawa itong                   taniman  ng sibuyas kapag lumiliit ang tubig-dam.

[5] sisipol

laking gulat ng barat

 

Binusiksik ni Mr. Suwitik

ang laman ng mga buriki;

ibinukod ang mga rejek[1]

ayon sa sipat at panlasa 

ng sulipat niyang mata.

Gumaan nang todo 

ang ani ni Mang Berto.

Bago bitiwan ang bayad

negosyante ay humirit: 

itawad na lang daw 

ang kanyang nirejek?

Buntis noon ang  ulap

at walang laban sa ulan 

ang sibuyas na kayselan.

Kaya tiyak si Mr. Suwitik

na hinding hindi tatanggi

ang probinsiyanong pobre.

Pero laking gulat ng barat –

tumalikod si Mang Berto,

ikinarga nito sa kariton

at tinalukbungan ng tarapal

ang kanyang sibuyas.

Pinitik niya si Kalakyan, 

pauwi.

[1]  reject, tawag sa mga sibuyas na bagsak sa quality control.  Halimbawa nito ang  pikils- sobrang liit; bulugan- parihaba o hugis-titi; obersays-halos gasuntok ang laki; burlis- walang balat. 

kur-it

Singlalim ng bakas ng kur-it[1] sa punlaan,

ang mga gatla sa iyong noo’y katumbas

ng bawat pagpintog  ng sibuyas, Tatang.

Ngunit sa kanya na may makinis na kutis

sa kanya na may maninipis na palad 

sa kanya na walang ibang inaatupag

kundi magkuwenta ng tubo at pautang –

sa kanya nauuwi ang katas ng sibuyas.

At sa atin na inaagnas ng pestisidyo 

at pataba ang talampakan at palad,

ang nalalabi ay gulanit na kubo

at mga panghal[2] na tiningkal.

[1]    manipis na kahoy o metal na pinangguguhit sa pagitan ng mga punla para                  pagbudburan ng  pataba o binhi ng sibuyas.

[2]    tigang

buliga*

Winawarat 

ng palakat ng buldoser 

ang hanging nakakumot 

sa paanan ng Sierra Madre.

Hindi magkandaugaga

mga  politiko’t negosyante,

binibilang mga bituing 

kanilang susungkitin 

sa langit  na hatid 

ng Pantabangan Dam.

Hinahaplos ni nanay Ester ng titig,

ang tila luhang mga dahon ng sibuyas 

na iniluwal ng kanyang pawis;

 

nadudurog sa kuyom niyang palad 

ang buligang pagkagat ng dilim

sasagpangin ng tubig-dam.

* gasuntok na lupang matigas 

barat na bunganga

Ginising ng aking araro 

ang nahihimbing na lupa.

Tumingala sa langit

ang mga buliga[1] – 

tila iniaalay ang sarili

sa isang ritwal.

Mga tiningkal: 

muli’t muling

 

hahaplusin ng suyod,

yayakapin ng paragus,

hahalikan ng asad[2],

dadantayan ng ilog.

Mga buliga:

muling magluluwal ng sibuyas

na magpapasigla sa kalan at dulang;

Ngunit hindi sa aking palad

na nagpagal sa lupa uuwi ang biyaya,

kundi sa naglilitanya ng ganansyang

talsik-laway at barat na bunganga.

[1]   buliga – tiningkal

[2]  asad - pantanim ng sibuyas, puwedeng kutsilyo o  pinatulis na sanga ng kahoy

 

awit ng magsisibuyas

 

Tusok, tundos, tabon. Atras, atras, atras

Kalong ng sibuyas ang saganang bukas

Tusok, tundos, tabon. Atras, atras, atras.

Huwag pakalalim nang hindi palito

Ang ating anihin. Huwag pakababaw 

Nang hindi  Mabolo ang ating mahukay.

Simbilis ng pulso, itusok ang asad*

Singtulin ng kisap, humakbang paatras

Nang hindi maiwa’t mapagsalikupan

Tusok, tundos, tabon. Iimbay, igiling 

Kalawanging braso, tuhod at baywang

Nang hindi mabuskang “matandang hukluban.”

Bilis, bilis, bilis!  Ay, saan susuling?

Punla sa kaliwa, punla rin sa kanan

Punla sa likuran, punla kahit saan.

Tusok, tundos, tabon. Mutya ng pinitak 

Bakit naging tuod? Hakbang, dahan-dahan 

Baka madapurak sibuyas ng buhay. 

Kalong ng sibuyas ang saganang bukas

Tusok, tundos, tabon. Atras, atras, atras

Kalong ng sibuyas ang ating pangarap.

* pantanim ng sibuyas, puwedeng kutsilyo o pinatulis na sanga ng kahoy

anong bukas kaya ang mapamumukadkad?

 

Sinasaksak ng liwanag-bombilya ang aking mata 

Tuwing kumikislap sa puso ang mga alitaptap

at pasusuhing mithi na itinaboy at sukat 

ng tinatanuran ko ngayong dayong pabrika.

Oo, tanod din ako noon sa lupang ito

sandata ko’y tirador, tinutugis mga uwak

at dagang sa butil lagi nang ngumangatngat; 

ngayon, bantay akong itinataboy ay tao.

Kapag nabubunggo ng nangangapang paningin

pader, tsimni, usok at basurang bumubulwak

sa tumbong ng pabrika, sa muni’y sumisiklab

ang mainit na dibdib ng nag-iwing bukirin:

Ang gusaling ito ay dating kakawayanang

sumaksi sa tilamsik ng panganay na dagta,

nagkaloob ng papag sa milyong pulot-gata’t 

kumanlong sa supling ng pakikipagsuyuan.

Ang pusaling iyan ay dating mayuming batis

sa gurlis-kamusmusa’y epektibong panghaplos;

at kapag dusang-puso’y masidhi ang pag-ulos

lana itong pamahid sa galis ng hinagpis.

Dinig ko pa ang kalansing ng pangakong

humablot sa kalag ng aming komunidad; 

sa altar ng pagtuwad sa kaunlarang hungkag

ihinandog sa dolyar ang ang lupaing ninuno.

Nangingilo pa ako sa gaspang ng buhanging

nilubid at ipinambigti sa dugo at palahaw

ng mga obrerong nginasab ng makinang 

hukluba’t hikain na’y ayaw pang dispatsahin.

Sariwa pa sa gunita ang anak kong si Lina

Iniluwa ng makinang ang tanging mababakas

na mapagkikilanla’y ang suot na pulseras –

ulilang alaala ng yumao niyang ina.

Ay! anong bukas kaya ang mapamumukadkad

ng isang pag-unlad na bumabansot sa butil 

nitong buhay? Kaunlaran ba yaong pagkitil 

sa daluyang-hininga ng mga kapos-palad?

Hindi ba dapat lamang na akin nang  silaban

ang pabrikang ito na sa aki’y kumukuba?

magkaroon man lamang ng silbi aking pagtanda

at magwakas na itong dustang paninilbihan?

pakikiramay

 

Kulang sila sa salita,

kaya ganito sila magpahayag

ng pakikiramay –

tutuloy sa kusina, maghuhugas ng pinggan, 

magluluto, mag-aabot ng kape 

sa nakikipaglamay;

tutuloy sa likod-bahay, magsisibak ng kahoy,

mag-iigib, maghihintay ng utos –

hangga’t maaari, walang dapat gawin 

ang namatayan kundi magdalamhati.  

Batid nila, kapos ang kanilang bibig

at bulsa.  Hindi nila kayang sisirin ang lalim 

ng kawalan at pangangailangan ng namatayan; 

kaya upang maibsan kahit katiting 

ang dalahin ng nagluluksa – 

babawasan nila ang nakalaan 

para sa sariling hapag,

at palihim na ikukuyom sa palad 

ng namatayan ang nakayanan.

Habang bumubulong ng paumanhin.