prerog

nasusunog ang mga inbox. walang patawad

ang apoy, dinidilaan kahit sagradong sandali

ng sabbath.  

anong lunas sa lalim at lawak

ng desperasyon? 

      nagliliyab ang sidhi ng pagkapit

      sa prerog*, 

      

      naglalagabab ang pag-asa  

      at pag-asam na may sulok pang 

masisiksikan  sa umaapaw nang klasrum.

nanliligalig ang multo ng tinanggihang

mga hiling at pagsusumamo – walang mukha,

      pawang salita ngunit pantig-pantig 

na pumipintig;  kumukurot  sa puso.

---

* prerog – teacher’s prerogative; karapatan ng titser na tumanggap ng estudyanteng wala sa orihinal na listahan ng  klase;  ginagamit ng estudyante para madagdagan ang ini-enrol niyang yunit.

mga titik na sinulid

pagkaraan ng limang taon,

ng iglap na engkuwentro namin sa klase,

nakasakay ko sa bus

ang dati kong estudyante.

agad kong binalikan,

inisa-isa ang mga mukha

ng mga nakasalamuhang tumatak sa diwa;

hindi ko maipirmis ang kanyang hulagway,

hindi ko mahagilap ang kanyang gunita.

'musta na po kayo?,

nakangiti niyang bati,

lampas-balikat

ang kulay kalawang niyang buhok.

ayos naman,

ang di ko pinag-isipang sagot.

lumampas siya;

at nakahinga ako nang maluwag.

di maikakaila ng hikab ang aking puyat

at gusto kong umidlip;

gusto kong samantalahin ang sandali

na walang nambubulahaw na anak,

o gripong tumatagas,

o ilaw na dapat patayin;

na walang kakatok para mamalimos

o magtinda ng diyos.

pagdating sa istasyon ng Magallanes,

agad akong tumayo

at tila palos na kumiwal-kiwal

sa pagitan ng mga balakang at puwet

ng mga nakahambalang na pasahero.

di ko pinansin, may bumulyaw-bulong

sa aking pangalan;

ipinagpatuloy ko ang pagmamadali,

ang pakikipagsiksikan palabas,

pababa ng bus. sumunod ang boses --

ser hintay po,

iniabot sa akin

ng babaeng kulay kalawang ang buhok

ang isang likhang-kamay na papel,

burdado ng putol na mensahe:

pinagmamasdan ko kayo, kamangha –

nakatatak sa mga titik na sinulid,

ang usad-hinto at likot ng bus

na ipinaubaya ko sa pag-idlip.

ilang minuto rin akong naligo sa usok

ng mga rumaragasang sasakyan;

nakatitig sa likhang-kamay na papel

na may sulsi

ng liko-likong

itim

na sinulid.

pilantik ng twang

kahapon,

sa tindi ng aking gutom

napilitan akong magwaldas ng yaman

sa isang fast food resto

na iika-ika ang serbisyo.

habang nginangatngat ako ng inip,

humaplit sa aking tainga

ang pilantikan ng Ingles

sa kalapit kong mesa.

pinisil-pisil ko ang aking mga braso,

sinilip sa kintab ng kutsara ang aking mukha,

ulo’y ipinilig-pilig; hindi, hindi ako nanaginip,

nasa Pilipinas ako, wala sa US.

sabi ko na lamang sa aking sarili,

siguro mga bisitang langyaw ang naghuhuntahan.

pero muling nagpamalas ng gilas ang aking memorya:

ang inakala kong mga dayuhan

dati kong mga estudyante

sa Sining ng Pakikipagtalastasan.

puwedeng pakiulit?

tumango siya nang ilahad ng guro

ang layunin ng aralin,

umiling nang usisain ang lipunang patriyarkal.

nanlaki ang mata nang marinig

na sa ibang panig ng daigdig,

ang babae tinatahi ang puke,

pinupunggil ang tinggil.

kumunot ang noo nang sabihin ng kaklase

na bihag ng lalake ang katawan at tinig ng babae.

konsentrado ang kanyang pakikinig,

napapamulagat, napapapikit

habang rumaragasa sa bibig ng guro

ang mga bersikulo sa bibliya,

ang mga talatang nagbibigay-katuwiran

sa pagmumuryot at karpitso ni Adan.

nahikayat naman ang guro

sa napansing reaksyon ng estudyante

kaya tinawag: meron ka bang tanong,

o gustong ibahagi o gustong linawin?

parang bagong gising na naamlimpungatan,

kinuskos ng estudyante ang kanyang mga mata,

a, e, ako po ba ser? ano pong sabi nyo?

pasensya na po, puwede pong pakiulit?

meron bang tanong?

malayang magpahayag

o kumontra ang bawat isa --

ser, sabat ng isang estudyanteng

parang tuyong dahong sinilaban

sa sinabi ng guro,

di po ako sang-ayon na may kinalaman

sa transformasyon ng lipun --

bulateng lumikaw-likaw ang kilay ni prof,

opinyon mo lang ‘yan – sabi niya,

sabay sungkit sa langit ang kanyang hintuturo,

parang paring nagsesermon sa katedral:

pero ang iyo hindi totoo sa lahat,

at kung ganon, bakit mo ipapataw sa kabuuan

ang sarili mong haka-haka at palagay?

habang naghahasik ng laway,

lumakad-lakad si prof,

dumagundong sa pader at kisame

ang halakhak ng takong ng sapatos niyang katad.

at dapat nakasandig sa ebidensya

ang iyong sapantaha;

walang puwang sa klase

ang kalangkang ng latang walang laman.

ngumiti si prof, labas ang gilagid,

pero ang mga mata, nanlilisik:

meron pa bang tanong?

meron pa bang dagdag?

class dismiss

sermon ng profesor:

tanggap sa aking klase ang lahat ng opinyon

pagkat ang edukasyon ay isang dayalog

isang proseso ng palitan ng kaalaman at kasanayan

sa pagitan ng titser at estudyante

kaya walang puwang sa klase ang pagsasawalang-kibo

at may karapatan ang lahat na mag-usisa at sumalungat

sa ganyan lamang makakamit

ang hinahangad nating karunungan

at isa pa ito ang esensya ng demokrasya.

kung saan malaya ang bawat isa --

habang ang mga estudyante

alumpihit ang mga puwet

pinupulikat ang mga hita

umuugong ang mga tainga

nanunutong ang mga laway

at bugok na ang mga tanong.

kumalembang ang kampana

at natapos ang isang siglong misa:

class dismiss, sabi ng profesor

sabay pahid ng palad

sa labing namumutiktik sa bula.

ratsada ni ser

noong panahon namin,

ratsada ng naka-antiparang profesor

na naglalagas na ang balbas.

wala kaming inaaksaya,

hindi namin pinalalampas

ultimong pinagbalutan ng tinapa.

ngayon daw sabi ng profesor,

dahil sa celfon, internet, at tv

tamad nang magbasa ang mga estudyante.

at ipinagdikdikan niya ang kanyang mantra:

ang panitikan bilang salamin ng buhay,

ang pagbabasa bilang bagwis ng pagtuklas.

ser, pasok ng isang bibang estudyante,

nabasa nyo na po ba yung Angels and Demons? negatib.

e ‘yung ano po, yung Matilda ni Roald Dahl? negatib.

e ‘yon pong ABNKKBSNPLA AKO ni Bob Ong?

nagsalubong ang kilay ng profesor:

‘yan ang hirap sa inyo,

kung ano-anong binabasa ninyo!

di gawang biro ang magturo

binulatlat ng isang estudyante sa klase

ang tulang “May bagyo ma’t may rilim”

gamit ang sabi niyang teorya ni Marx.

napanganga ang mga kaeskuwela sa pagtataka,

may ganon palang hayop sa ating planeta!

may mga tumalungko sa bangko,

tila may lintang sisipsip ng dugo

sa makikinis nilang sakong at binti.

meron ding napangiwi,

mga tainga’y nagsitiklop; ang isa nga,

nalukot ang mukha sa pagkakapikit,

kumibot-kibot ang labi, taimtim na pinindot-pindot

ng hinlalake niyang may pulang talulot

ang kumikintab na singsing-rosaryong pilak.

samantala sa likod,

tila bumabalasa ng baraha

ang mga daliring dumadalirot

sa nutnot na math ni Leithold.

isang estudyanteng tila lente ang antipara

ang bumulabog sa aking pagmamasid --

ser, opium talaga ang relihiyon,

pero di magtatagal, pag nagwagi ang uring api

laban sa burgesya-komprador at higanteng kapitalista

at imperyalistang Estados Unidos,

mawawala na rin ang mga pamahiin.

bigla akong napaliyad,

parang sinundot ng pakpak ng manok

ang aking kuyukot;

di ko tuloy napigilan ang pagsirit

ng basang init

na sumanib sa lagnat

ng kulaning sa singit ko’y ngumangatngat.

silang mga nakikiraan

     kailan lamang

di siya mapakali sa kanyang bangko,

nangangatuwiran, nagtatanong

kumukumpas, umiiling, tumatango;

ngayon, magiting siyang manananggol

ng isang dayuhang dambuhalang korporasyon.

kailan lamang

lagi siyang laman ng aking kuwarto,

namamalimos ng komento at basbas

sa kanyang mga tula at kuwento;

ngayon, kumikislap ang kanyang pangalan,

karugtong ng dulang dinudumog sa telebisyon.

kailan lamang

halos humiga at humilik siya sa klase,

paano'y magdamag niyang binutingting

bangkay ng pusang ibinabad sa pormalin;

ngayon, de-kalidad na siyang doktor,

walang mintis ang pangarap sa sahod na dolyar.

kailan lamang

halos di ko matandaan kanyang itsura;

paano’y pumapasok lamang pag may eksam,

laging nasa pulong, nasa piket, nasa rali;

ngayon, bukambibig siya ng madla at midya,

tinutugis ng mga berdugo ng kalayaan at hustisya.

kayraming patibong

kumikislap at bumubuga ng pulbura

bawat bagay na mahagip

ng kanyang tinig,

walang gatol kung siya'y magtalumpati

tungkol sa tunggalian ng mga uri.

at, oo, hindi siya aktibistang kapit-bangko

na walang inatupag kundi ang ngumawa;

bawat masagap niyang inhustisya't tiwali

walang gatol na pagtutol ang kanyang sukli.

ni minsan hindi siya lumiban sa mga pagkilos

sa loob at labas ng kampus;

maka-tres, maka-singko, walang kaso;

malinaw ang kanyang prinsipyo:

iskolar ng bayan, laan ang buhay sa sambayanan.

kaytalas ng kanyang utak at bibig,

nahihimay ang salimuot ng suliraning pandaigdig;

kahit ako na kanyang guro, talagang yumuyukod

sa kanyang galing, tapang, at komitment.

pero tama siya,

kaydaming patibong ng imperyalismo,

(kahit sinentensyahan nang naghihingalo

ng isang pantas na Ruso)

kayhusay nitong dumiskarte,

kaygaling magbalat-kayo;

ang iskolar na sukdol-langit ang poot sa kapital

nasa call center ngayon, binabarat na kalakal.

sinisilip ko ang mga titis

walang pasubali,

hindi magkakaila ang kanilang mga mata,

lumatay sa kanilang mga utak

ang aking hagupit.

sa simula ng klase

iwinasiwas ko ang lipunang tatsulok,

ang hulagway ng sanlaksang himutok

ng masang anakpawis,

at ang langit ng uring nasa tuktok.

isang tula ang simula,

isang tula tungkol sa pagkatuyo ng luha

ang naghatid sa amin sa iba't ibang daigdig --

bukid at pabrika, malakanyang at konggreso,

simbahan at paaralan, radyo at diaryo,

telebisyon at internet, kulungan at korte,

barberya at karinderya, palengke at mall,

ospital at punerarya, kuna at kamposanto.

ginalugad namin

ang iba't ibang larangan ng tunggalian,

niyakap ng aming mga talampakan

ang dawag, putik, at alikabok;

pinalis ang agiw at sapot sa aming mga utak,

pinahid ang aming mga luha at muta.

ramdam ko rindido sila,

dinig ko ang pintig ng kanilang dibdib:

ti-gib ti-gib ti-gib,

pintig na tigib ng poot at paglilingkod,

halos paampon sa hamog ng bundok.

minsan, nag-organisa sila

ng isang kilos-protesta

laban sa pagtaas ng matrikula,

laban sa pagbawal sa mga maralitang bendor

na magtinda sa kampus.

inimbita nila akong magsalita,

kailangang-kailangan daw na marinig

ang taginting ng aking tinig.

biglang kumalog ang aking tuhod

at kumaripas pauwi ang diwa.

agad kong kinapkap ang impis na pitaka;

at kumalmot sa gunita

ang bagsik ng kalam ng sariling sikmura.

palusot ko: di ko na matanggihan

ang naunang komitment,

babawi ako sa susunod,

sa araw ng itinakdang pagtitipon,

naroon ang mga dibdib na aking pinag-apoy;

habang ako na kanilang inspirasyon,

nakasuksok sa isang sulok,

sinisilip ang mga titis

ng sinilaban kong siga,

nakasuksok sa isang sulok,

nangangaligkig ang gulugod.

klasrum

gumagawa tayo ng siga,

ang mga sangang bitbit ng bawat isa

isinasalansan natin at sinisilaban

upang salagin ang siplag ng lamig.

inuumpisahan ko ang pagkiskis ng palito

sa ilang tuyong dahon at siit,

at mula sa mumunting daliri ng apoy

sumisiklab ang ating siga.

sa salansan ng mga sanga,

may saleng na kaybilis lumiyab;

may mulawing lumalagitik

at kaylinis ng lagablab;

may kamagong na kaytatag ng baga,

patuloy na nag-aalab kahit abo na ang iba.

pero mayroon ding madre cacao

na balantukan at makurop,

ayaw magningas, kaykapal ng usok.

ano mang sanga ang bitbit ng bawat isa,

masinop nating isinasalansan;

batid ang isang bagay na dapat tiyakin:

kailangan ang sapat na puwang

upang makapaglagos ang sariwang hangin.

ugat at pakpak

Marami sa inyo ang nakikiraan lamang

o pinilit na makiraan,

marami sa inyo ang kung may pagpipilian,

di na sisilip sa aking silid.

Bakit nga ba naman mag-aaksaya ng oras

sa kursong Filipino,

gayong hindi ito makapaghahatid 

ng masaganang hapag?

Para saan? 

Anong gamit ng pagkapit

sa sariling ang puwang ng pag-unlad 

singkipot ng butil ng alikabok?

Ngunit ano man ang nagtulak

sa iyong pagpasok sa aking silid,

pinilit ka man o nayaya

o nais lamang sumubok,

ihanda na rin ang sarili:

babalik tayo sa panahong kababalaghan pa ang apoy,

sisilip sa mundong simbilis ng liwanag 

ang paglalakbay,

at dadamhin ang init ng lupang

tinutuntungan natin ngayon.

Buksan na rin ang dibdib

sa himig ng sariling dila,

ng sariling panaghoy,

ng sariling adhika, 

ng sariling panaginip.

Buksan na rin ang ilong 

sa alingasaw ng sariling dumi,

ng sariling hininga, 

ng sariling pagkaagnas.

Ngunit higit sa lahat: 

ihanda ang kaluluwa

sa pagtubo at pagtibay

ng sariling ugat at pakpak.

pakiusap

hindi ako diyos o isang propeta

gaya ng iyong akala;

hindi rin henyo o piniling pinagpala.

katulad lamang ako

ng ordinaryo mong kaaway o kakampi --

kumakalam ang sikmura,

natatakot, napopoot, nagnanasa;

at may batik din sa utak.

itong hinahangaan mong talino?

kung alam mo lamang ang sinulingan

bago ko ito natamo.

nagmula rin ako sa putik,

at tulad mo, sumasagap ang aking talampakan

at bumbunan

ng init at lamig ng ating daigdig.

dalaga sa aking harap,

nagagalak ako sa pakikinig mong walang kurap

sa lagaslas ng talinghaga mula sa aking bibig;

at salamat sa pagbukas ng iyong puso at isip.

pero tandaan: hindi ako isang propeta o diyos;

at kahit bawat hakbang ko’y pasan na ng tungkod,

rumaragasa pa rin sa aking mga ugat

ang sidhi ng nasang sumisid sa langit.

kaya dalaga sa aking harap, pakiusap:

isinop ang iyong dibdib

ipinid ang mga tuhod.

sa memory ng bat cave[1]

(pasintabi kay rolando tinio, promotor ng ganitong poetry)


maulan ngayong first day ng sembreak
nakakapit sa curtain ng window
ang lamig ng forest.
naka-embrace ako sa aking knees,
pini-peep ang moss sa branch ng acacia
na naka-canopy sa aming apartment,

parang hair 'yong moss pero di nagmu-move,
di nagsu-sway sa dance ng leaves.

di tulad ng ating hair
na nagi-scatter sa bawat corner ng classroom
pag nabo-blow ng air mula sa electric fan
na puno ng rust at dust at cobweb.

ayaw mag-stop ng ulan
ngayong first day ng sembreak,
ina-attack ako ng memories
ng inyong mga poems at stories,
ng inyong smiles at pangungulit.

(sus! kahirap i-parry ng sama ng loob
na sini-send ng nagka-curve nyong eyebrows
everytime na iri-return kong red na red
ang inyong mga writing assignment.)

at yes, right now napi-prick ang aking conscience
(parang wound sa armpit na naka-soak sa sweat)
ng pag-condemn nyo sa pagdukot, sa pag-salvage
sa mga kababayang nagdi-defend ng human rights.

true, sing-silent ng moss ang inyong pagdating
pero sing-sure din ng pag-stick nito sa branch
ang pag-capture nyo sa aking imagination --

so, walang space para sa sadness
kahit maulan ang first day ng sembreak.





[1] bat cave – tawag ng mga estudyante sa room hb5 sa silong ng old humanities building sa uplb